به گمان خیلی زیاد، کهنترین پیشینه کاربرد فیروزه در ایران بوده است. در سال 1966 یک مجسمه گوسفند از فیروزه در موزه هنر 7000 ساله ایران در فرانسه به تماشای عموم گذاشته شد. این موضوع نشان میدهد که تاریخ استخراج فیروزه به بیش از هفت هزار سال میرسد. تاریخی که در نقاط دیگر جهان برای کاربرد فیروزه وجود دارد مربوط به 3400 سال پیش از میلاد مسیح میرسد. فراعنه مصر این گوهرسنگ را از معادن شبهجزیره سینا استخراج میکردند و در زیورآلات خود به کار میبردند. شواهد نشان میدهد از همان زمانهای باستانی بهترین و باکیفیتترین فیروزه از معادن ایران به دست میآمده است.
واژه فیروزه یا تورکیز به معنای سنگ ترکی که در فرهنگ غرب بکار میرود به این دلیل است که درگذشته صادرات فیروزه از ایران و سایر کشورهای خاورمیانه از طریق کشور ترکیه به اروپا انجام میگرفته است.
خصوصیات فیزیکی سنگ فیروزه
فیروزه فسفات آبدار مس و آلومینیم میباشد که رنگ آبی به علت وجود یون مس در ترکیب آن است. وزن مخصوص آن 2.7- 2.85 دارد. جلای فیروزه مومی و بهطورمعمول نور از آن میگذرد و شفاف نیست. سختی این سگ در مقیاس موس 4 میباشد. فیروزه میتواند بهرنگهای زیبای آبی آسمانی، آبی متمایل به سبز و سبز مایل به زرد یافت میشود. رنگ آبی آسمانی مرغوبیت فیروزه و برعکس رنگ سبز مایل به زرد، نامرغوبی آن را نشان میدهد. درصورتیکه آهن سهظرفیتی جانشین آلومینیوم شود، رنگ کانی مایل به سبز میشود. پس از پیدا شدن فیروزه رنگی به رنگهای دیگر بانام رنگ فیروزهای اضافه شد.
سیستم تبلور فیروزه تریکلینیک است؛ اما بیشتر بهصورت نامتبلور و رگهای و دانهای پراکنده در درون سنگ میزبان یافت میشود.
روش نگهداری و مراقبت از فیروزه
رنگ فیروزه ممکن است بهمرورزمان تغییر کند و از ارزش آن کاسته شود. به همین جهت مراقبتهای لازم از آن باید بهدرستی صورت گیرد. یکی از راههای مراقبت این است که این سنگ را در مدت طولانی در نور شدید و حرارت زیاد قرار ندهیم زیرا این کار باعث رنگپریدگی آن میشود. اگر فیروزه در حرارت 250 درجه سانتیگراد قرار بگیرد رنگ آبی آن به رنگ سبز مات تبدیل میشود.
فیروزه با مواد شیمیایی واکنش میدهد ازاینرو نباید زیورآلاتی که در آنها فیروزه بهکاررفته است با مواد آرایشی تماس داشته باشند. همچنین انگشتر فیروزه را هنگام شستوشو باید از دست خارج نمود.
با توجه به اینکه خلل و فرج طبیعی موجود در این گوهرسنگ را با تزریق روغن یا پارافین پر میکنند گردوغبار موجود در هوا بهتدریج روی توسط ذرات چربی جذب میشود. جلای آن را از بین میبرد.
اگر فیروزه در حرارت شعله قرار گیرد، به علت خارج شدن آب از آن شکسته میشود و بایستی نسبت به نگهداری آن دقت کافی را داشت.
خاستگاه و منابع فیروزه
سنگ میزبان این گوهر بهطورمعمول سنگهای آتشفشانی و کانیهای همراه بیشتر لیمونیت، کوارتز، فلدسپات و کائولن هستند. فیروزه در اثر هوازدگی تغییر رنگ میدهد بنابراین برای بهرهبرداری بهتراست در سنگهای هوازده به دنبال آن گشت تا بتوان نمونههای مرغوبی را پیدا کرد. رنگ آبی خالص در سنگ فیروزه کمیاب است و در آن بیشتر رگههای قهوهایرنگ کانی لیمونیت و یا رگههای سیاه اکسید منگنز و کانیهای دیگر وجود دارد که سبب میشود طیف رنگی متفاوتی نشان دهد.
مکانهای نخستین پیدایش فیروزه ایران، مصر، ترکیه و عربستان بوده است. مهمترین مکان این گوهرسنگ در دنیا آسیا و نمونه معروف ذخیره آن معدن نیشابور در شمال شرقی ایران است که دارای کیفیتی بسیار بالا است. علاوه بر اینها در کشور افغانستان، شرق استرالیا، چین و تانزانیا یافت میشود.
فیروزه در ایران
معروفیت فیروزه نیشابور و قدمت استفاده این کانی در ایران سبب شده است که نام این گوهرسنگ در هر نقطه از جهان همراه بانام ایران باشد و آن را نماد فرهنگ ایرانی بدانند.
در دوره ساسانیان از فیروزه غیر از انگشتر و گوشواره ظروفی برای دربار شاهان تهیه میشده است و شاهد این موضوع متنهایی در کتاب تنسوخ نامه است. کوزهقلیان و جقه فیروزه در زمان قاجار تأییدی بر اهمیت و علاقه افراد به این گوهرسنگ زیبا است.